Sabancı Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. Hakan Erdem, Osmanlı dönemindeki Afrikalı kölelerin artık ‘renklerini’ belli etmeseler de bugün damarlarımızda yaşadıklarını söylüyor. Erdem, Batı’dakinin aksine, Osmanlı’daki açık kölelik sisteminde kölelerin ailelere kabul edilerek topluma kazandırıldıklarını belirtiyor.Toplumda köle denince akıllara zincirlere vurulmuş, Batılı kolonistlerin Afrika’dan zorla çıkardığı siyahiler geliyor akla. Bizde sanki köle mefhumu hiç yokmuş gibi bir hava var…Tarihi kayıtlara bakıldığında kimsenin reddetmemesi gerekiyor. O durumda artık tarih alanından, bilim alanından çıkarsınız. Bir ideolojik fanatiklik alanına geçersiniz. Bizdeki patolojik durumun sebebi okullarda öğretilmeyen tarih bilgisini yok sayma gibi bir eğilimimiz var ve çok sıkıntısını çekiyoruz.Osmanlı’daki kölelerin sayısı ile ilgili olarak tahminî bir rakam var mı?Hayır yok. Fakat bazı dönemler için kesik kesik, şu kadar köle azat edildi gibi rakamlar var. Bütün Osmanlı İmparatorluğu için 19. yüzyıl boyunca bir milyon kölenin ithal edildiğine dair bir tahminde bulunuyorum. Ama bu bir tahmin. Çünkü ne istatistiği tutulmuş ne de sayım yapılmış. Bugün Osmanlı İmparatorluğu denince bugünkü Türkiye gibi bakılıyor. Bütün Osmanlı İmparatorluğu’na bakmak lazım. 19. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nun içinde Cezayir’den Basra’ya kadar olan bütün Arap dünyası vardı. Şimdi bugün bile o ülkelerde, Mısır’da, hatta Filistin’de, Suudi Arabistan’da ciddi sayıda Afrikalı nüfusun karışmış olduğunu görüyoruz.Osmanlı’da kölelik müessesesi Batı’daki örneklerinden farklı. Ama yine de siyahilerin günümüz toplumunda biraz daha belirgin olması gerekmez miydi?Osmanlılarda köleler topluma, ailelere kabul ediliyor. Buna açık kölelik sistemi deniyor. Batı’daki ise kapalı kölelik sistemi, büyük topluma kabul edilmiyor köleler. Kölelik sistemi kapalıysa kendi içlerinde evlenip ürüyorlar fakat toplumla karışamıyorlar. Osmanlı’da ise tam tersi, toplumdaki akrabalık gruplarına giriyorlar ve zaman içinde difüze oluyor, yayılıyorlar. Ve Afrikalı özellikler seyreliyor. Bu Afrikalılar damarlarımızda yaşıyorlar. Yani bizdeki sistem karışmaya izin veren bir sistem olduğu için hemen bakarak göremiyoruz. Afrikalı insanların resimlerine baktığınız zaman eğer bir köyde sadece Afrikalılar varsa, onların çocukları da tabii ki Afrikalı oluyor. Ama dışarıdan evilikler yapılıyorsa hemen karışıyorlar. Üç nesli yan yana gösteren Türkiye örnekleri var. Büyükbaba Afrikalı, baba melez, çocuğu sokakta zor ayırırsınız, esmerce birazcık. Buradaki sistem de kapalı olsaydı şimdi burada çok büyük Afrika kolonileri olması lazımdı.O halde bugün Afrikalıları ecdat olarak görmememiz tuhaf değil mi?Çok tuhaf. Afrikalıları atalarımız olarak görmemişiz. Bu toplumun çimentosu içerisinde görmemişiz. Mesela Çerkesleri görmüşüz ama Afrikalıları görmemişiz. Kölelik içerisinde özel olarak Afrikalıları görmeme var. Çerkesleri görmezden gelememişiz, çünkü Cumhuriyet eliti de dahil olmak üzere herkesin ailesinde bir Çerkes olabilir, anne Çerkes, anneanne Çerkes… Toplumumuzun bileşiminde Kafkasyalıları görmüşüz de Afrikalıları görmüyoruz. Osmanlı elitinin Afrikalılarla evlenmemesi sebeptir bu duruma. Çünkü onlarla evlenselerdi, onlardan çocukları olacaktı ve daha fazla görecektik toplum olarak. Yani bir tek tipleştirme tabii ki, Türkiye’deki herkesi kalkıp Orta Asya’dan getirirseniz ve bu şekilde öğretirseniz, tarihi realiteye çok aykırı şeyler söylemiş olursunuz. Biraz daha geniş ufuklu bakmış olsaydık herhalde Afrika’yı görürdük, toplumumuzun bileşimine katkıda bulunan bir kıta olarak.Kölelik müessesesinin bu topraklarda var olagelmemiş gibi algılanması eğitim sisteminde bize öğretilmeyenlerle ilgili diyebilir miyiz?Sadece kölelik konusunda değil. Genel tarih eğitimimizin kötülüğünden dolayı başka meselelerde de böyle. Mesela 1915 Ermeni olayları diyelim; nesiller boyunca öğretmediniz, dolayısıyla yurtdışına master ya da doktoraya çıkan Türkiyeli insanlar bunu başkalarından duydukları zaman ilk verdikleri tepki ‘Yok öyle bir şey’. Beni eleştirenlerden bir tanesi, hatta gayet yüksek Anayasa Mahkemesi’nde yargıçlık yapmış bir insan, “Madem kölelik var biz niye bilmiyoruz?” dedi. Bu toplumda bir tarih araştırmacısının özgün bir araştırma yapıp hem de arşivlerden yararlanarak, hem de belgesini göstererek yeni bir şey söylemeye hakkı yok mu? E biz bilmiyoruz. Çünkü hiçbir zaman öğrenmediniz. Öğretmediler size. Okul sisteminde, hiçbir ders kitabında tek bir satır yok Osmanlı köleliğiyle ilgili. Şu anda Türkiye toplumunda yaşayan bazı insanların ataları köleydi, bazıları da köle sahibi. Bu durum bir şekilde bizi çok ilgilendiriyor yakından. Bu toplumda kölelik ne anlama geliyordu, kölelik sisteminin yapısı nasıldı, bunlar ailelere nasıl kabul edilmişlerdi, neler çekmişlerdi, ortadan nasıl kalktı? Ortadan nasıl kalktığına dair tek satır bir şey yok.Beyazları köleleştiren tek toplum Osmanlı mıydı?İlginç bir soru sordunuz. Hayır değildi. Ama modern dönemlerde bu Batılıları çok sarsıyordu, çünkü onlar üstünlüklerini ırka dayandırdıkları için beyaz olmak en üst olmak demekti. Beyazlıktan daha siyah olmaya doğru gidip barbarizme yaklaşıyorsunuz. İstanbul’a gelen bir beyaz kendisinden daha beyaz bir Kafkasyalının köle olduğunu görünce travmatize oluyordu. Amerikalılar ABD ilk kurulduğu zaman Trablus ve Cezayir’de savaş yapmıştır Osmanlı eyaletleriyle, epey bir Amerikalıyı köle olarak almıştır Mağrip’teki korsanlar. Bu onlara korkunç gelmiştir, beyazlar nasıl köleleştiriliyor diye.Osmanlı kölelik sisteminde etnik kökene göre görev belirleniyor. Bu durumu nasıl okuyabiliriz?Bazı etnik grupları çok teşvik etmiş, bazılarını hiç etmemiştir Osmanlı. Bazı grupları sadrazam yapmamıştır. Fakat imparatorluğun 3. ya da 4. kişisi olan kızlarağası bir Afrikalı köle. Tamamen siyahilere yetki vermemek gibi bir şey söz konusu değil. Kızlarağası sarayın yöneticisidir, hep padişahın yanındadır. Birçok paşadan daha üstündür. Ama diğer bürokrasinin içinde Afrikalı var mı, son zamanlarda tek tük var. Bazıları asker de oluyor. Paşa rütbesine ulaşmış olanlar da. Beyazlara verilmiş olan yükselme şansı Afrikalılara verilmiyor. Daha doğrusu Osmanlı üst sınıfı Afrikalı kadınlarla evlenmiyor, hep Çerkeslerle Kafkasya’dan ya da Gürcülerle evleniyor. Afrikalılarla evlenmedikleri için onların çocukları sisteme giremiyor.Batılı düşünürlerden bazıları özellikle Osmanlı’daki kölelik müessesesinin kültürel sebeplere dayandığını, Batı’dakinin ise sadece ekonomik sebeplerden ötürü oluştuğunu iddia ediyorlar…Osmanlı köleleri nasıl istihdam ediyor diye bakıldığı zaman çoğunluğunu üretici bir sistemde istihdam etmiyor diye gözükebilir. Ev içi domestik köle olarak gözükebilir. Ne zaman nereye baktığınız önemli. Mesela Bursa’da Osmanlılar köleleri ipek tezgahlarında kullanıyorlar, kumaş dokuyor köleler. Endüstride kullanıyorlar yani. Sahip diyor ki şu kadar çalışırsan seni azat edeceğim. O da daha çok çalışıyor. Batı’da böyle bir şey yok. Amerika’da hatta eyaletlere yasak koymuşlardır, sahip azat etmek istese bile kanunen azad edemez. Devlet toplumda serbest bir Afrikalı grup istemiyor. Şimdi Osmanlı’nın böyle bir derdi yok, Osmanlı’da köleleri alan, eğiten ve topluma katan bir sistem var. Hicaz’da inşaatlarda kullanıyorlar Afrikalıları, Basra Körfezi’nde inci çıkarıyorlar. Dolayısıyla sadece kültürel bir kurumdu demek doğru değil. Ya da sadece aile içine hapsolmuştu köleler demeye de katılamam. Ne zaman nerede olduğuna bağlı olarak köleler diğer toplumlarda ne yapmışlarsa burada da yapmışlardır.En bariz farklardan biri Osmanlı’da bir kölenin yükselebilmesiydi herhalde…Bizim kölelik tarihimiz çok çok daha zengin. Batılılar bunu anlamıyor. Mesela devşirmeler, yeniçeriler de köle, bir tür askeri kölelik. Balkanlar’dan aldığınız köle çocuğu yetiştiriyorsunuz ve sadrazam oluyor. Padişahtan sonraki ikinci kişi. Orduları kumanda ediyor ama bakarsanız köle. Batılıların bunu anlaması çok zor. Onların sisteminde köleler en alt seviyedeler ve yükselmeleri gibi bir şey söz konusu değil. Hiç azat edilmiyorlar. Bizde hem yükseliyorlar hem azat ediliyorlar.
Sabancı Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. Hakan Erdem, Osmanlı dönemindeki Afrikalı kölelerin artık ‘renklerini’ belli etmeseler de bugün damarlarımızda yaşadıklarını söylüyor. Erdem, Batı’dakinin aksine, Osmanlı’daki açık kölelik sisteminde kölelerin ailelere kabul edilerek topluma kazandırıldıklarını belirtiyor.Toplumda köle denince akıllara zincirlere vurulmuş, Batılı kolonistlerin Afrika’dan zorla çıkardığı siyahiler geliyor akla. Bizde sanki köle mefhumu hiç yokmuş gibi bir hava var…Tarihi kayıtlara bakıldığında kimsenin reddetmemesi gerekiyor. O durumda artık tarih alanından, bilim alanından çıkarsınız. Bir ideolojik fanatiklik alanına geçersiniz. Bizdeki patolojik durumun sebebi okullarda öğretilmeyen tarih bilgisini yok sayma gibi bir eğilimimiz var ve çok sıkıntısını çekiyoruz.Osmanlı’daki kölelerin sayısı ile ilgili olarak tahminî bir rakam var mı?Hayır yok. Fakat bazı dönemler için kesik kesik, şu kadar köle azat edildi gibi rakamlar var. Bütün Osmanlı İmparatorluğu için 19. yüzyıl boyunca bir milyon kölenin ithal edildiğine dair bir tahminde bulunuyorum. Ama bu bir tahmin. Çünkü ne istatistiği tutulmuş ne de sayım yapılmış. Bugün Osmanlı İmparatorluğu denince bugünkü Türkiye gibi bakılıyor. Bütün Osmanlı İmparatorluğu’na bakmak lazım. 19. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nun içinde Cezayir’den Basra’ya kadar olan bütün Arap dünyası vardı. Şimdi bugün bile o ülkelerde, Mısır’da, hatta Filistin’de, Suudi Arabistan’da ciddi sayıda Afrikalı nüfusun karışmış olduğunu görüyoruz.Osmanlı’da kölelik müessesesi Batı’daki örneklerinden farklı. Ama yine de siyahilerin günümüz toplumunda biraz daha belirgin olması gerekmez miydi?Osmanlılarda köleler topluma, ailelere kabul ediliyor. Buna açık kölelik sistemi deniyor. Batı’daki ise kapalı kölelik sistemi, büyük topluma kabul edilmiyor köleler. Kölelik sistemi kapalıysa kendi içlerinde evlenip ürüyorlar fakat toplumla karışamıyorlar. Osmanlı’da ise tam tersi, toplumdaki akrabalık gruplarına giriyorlar ve zaman içinde difüze oluyor, yayılıyorlar. Ve Afrikalı özellikler seyreliyor. Bu Afrikalılar damarlarımızda yaşıyorlar. Yani bizdeki sistem karışmaya izin veren bir sistem olduğu için hemen bakarak göremiyoruz. Afrikalı insanların resimlerine baktığınız zaman eğer bir köyde sadece Afrikalılar varsa, onların çocukları da tabii ki Afrikalı oluyor. Ama dışarıdan evilikler yapılıyorsa hemen karışıyorlar. Üç nesli yan yana gösteren Türkiye örnekleri var. Büyükbaba Afrikalı, baba melez, çocuğu sokakta zor ayırırsınız, esmerce birazcık. Buradaki sistem de kapalı olsaydı şimdi burada çok büyük Afrika kolonileri olması lazımdı.O halde bugün Afrikalıları ecdat olarak görmememiz tuhaf değil mi?Çok tuhaf. Afrikalıları atalarımız olarak görmemişiz. Bu toplumun çimentosu içerisinde görmemişiz. Mesela Çerkesleri görmüşüz ama Afrikalıları görmemişiz. Kölelik içerisinde özel olarak Afrikalıları görmeme var. Çerkesleri görmezden gelememişiz, çünkü Cumhuriyet eliti de dahil olmak üzere herkesin ailesinde bir Çerkes olabilir, anne Çerkes, anneanne Çerkes… Toplumumuzun bileşiminde Kafkasyalıları görmüşüz de Afrikalıları görmüyoruz. Osmanlı elitinin Afrikalılarla evlenmemesi sebeptir bu duruma. Çünkü onlarla evlenselerdi, onlardan çocukları olacaktı ve daha fazla görecektik toplum olarak. Yani bir tek tipleştirme tabii ki, Türkiye’deki herkesi kalkıp Orta Asya’dan getirirseniz ve bu şekilde öğretirseniz, tarihi realiteye çok aykırı şeyler söylemiş olursunuz. Biraz daha geniş ufuklu bakmış olsaydık herhalde Afrika’yı görürdük, toplumumuzun bileşimine katkıda bulunan bir kıta olarak.Kölelik müessesesinin bu topraklarda var olagelmemiş gibi algılanması eğitim sisteminde bize öğretilmeyenlerle ilgili diyebilir miyiz?Sadece kölelik konusunda değil. Genel tarih eğitimimizin kötülüğünden dolayı başka meselelerde de böyle. Mesela 1915 Ermeni olayları diyelim; nesiller boyunca öğretmediniz, dolayısıyla yurtdışına master ya da doktoraya çıkan Türkiyeli insanlar bunu başkalarından duydukları zaman ilk verdikleri tepki ‘Yok öyle bir şey’. Beni eleştirenlerden bir tanesi, hatta gayet yüksek Anayasa Mahkemesi’nde yargıçlık yapmış bir insan, “Madem kölelik var biz niye bilmiyoruz?” dedi. Bu toplumda bir tarih araştırmacısının özgün bir araştırma yapıp hem de arşivlerden yararlanarak, hem de belgesini göstererek yeni bir şey söylemeye hakkı yok mu? E biz bilmiyoruz. Çünkü hiçbir zaman öğrenmediniz. Öğretmediler size. Okul sisteminde, hiçbir ders kitabında tek bir satır yok Osmanlı köleliğiyle ilgili. Şu anda Türkiye toplumunda yaşayan bazı insanların ataları köleydi, bazıları da köle sahibi. Bu durum bir şekilde bizi çok ilgilendiriyor yakından. Bu toplumda kölelik ne anlama geliyordu, kölelik sisteminin yapısı nasıldı, bunlar ailelere nasıl kabul edilmişlerdi, neler çekmişlerdi, ortadan nasıl kalktı? Ortadan nasıl kalktığına dair tek satır bir şey yok.Beyazları köleleştiren tek toplum Osmanlı mıydı?İlginç bir soru sordunuz. Hayır değildi. Ama modern dönemlerde bu Batılıları çok sarsıyordu, çünkü onlar üstünlüklerini ırka dayandırdıkları için beyaz olmak en üst olmak demekti. Beyazlıktan daha siyah olmaya doğru gidip barbarizme yaklaşıyorsunuz. İstanbul’a gelen bir beyaz kendisinden daha beyaz bir Kafkasyalının köle olduğunu görünce travmatize oluyordu. Amerikalılar ABD ilk kurulduğu zaman Trablus ve Cezayir’de savaş yapmıştır Osmanlı eyaletleriyle, epey bir Amerikalıyı köle olarak almıştır Mağrip’teki korsanlar. Bu onlara korkunç gelmiştir, beyazlar nasıl köleleştiriliyor diye.Osmanlı kölelik sisteminde etnik kökene göre görev belirleniyor. Bu durumu nasıl okuyabiliriz?Bazı etnik grupları çok teşvik etmiş, bazılarını hiç etmemiştir Osmanlı. Bazı grupları sadrazam yapmamıştır. Fakat imparatorluğun 3. ya da 4. kişisi olan kızlarağası bir Afrikalı köle. Tamamen siyahilere yetki vermemek gibi bir şey söz konusu değil. Kızlarağası sarayın yöneticisidir, hep padişahın yanındadır. Birçok paşadan daha üstündür. Ama diğer bürokrasinin içinde Afrikalı var mı, son zamanlarda tek tük var. Bazıları asker de oluyor. Paşa rütbesine ulaşmış olanlar da. Beyazlara verilmiş olan yükselme şansı Afrikalılara verilmiyor. Daha doğrusu Osmanlı üst sınıfı Afrikalı kadınlarla evlenmiyor, hep Çerkeslerle Kafkasya’dan ya da Gürcülerle evleniyor. Afrikalılarla evlenmedikleri için onların çocukları sisteme giremiyor.Batılı düşünürlerden bazıları özellikle Osmanlı’daki kölelik müessesesinin kültürel sebeplere dayandığını, Batı’dakinin ise sadece ekonomik sebeplerden ötürü oluştuğunu iddia ediyorlar…Osmanlı köleleri nasıl istihdam ediyor diye bakıldığı zaman çoğunluğunu üretici bir sistemde istihdam etmiyor diye gözükebilir. Ev içi domestik köle olarak gözükebilir. Ne zaman nereye baktığınız önemli. Mesela Bursa’da Osmanlılar köleleri ipek tezgahlarında kullanıyorlar, kumaş dokuyor köleler. Endüstride kullanıyorlar yani. Sahip diyor ki şu kadar çalışırsan seni azat edeceğim. O da daha çok çalışıyor. Batı’da böyle bir şey yok. Amerika’da hatta eyaletlere yasak koymuşlardır, sahip azat etmek istese bile kanunen azad edemez. Devlet toplumda serbest bir Afrikalı grup istemiyor. Şimdi Osmanlı’nın böyle bir derdi yok, Osmanlı’da köleleri alan, eğiten ve topluma katan bir sistem var. Hicaz’da inşaatlarda kullanıyorlar Afrikalıları, Basra Körfezi’nde inci çıkarıyorlar. Dolayısıyla sadece kültürel bir kurumdu demek doğru değil. Ya da sadece aile içine hapsolmuştu köleler demeye de katılamam. Ne zaman nerede olduğuna bağlı olarak köleler diğer toplumlarda ne yapmışlarsa burada da yapmışlardır.En bariz farklardan biri Osmanlı’da bir kölenin yükselebilmesiydi herhalde…Bizim kölelik tarihimiz çok çok daha zengin. Batılılar bunu anlamıyor. Mesela devşirmeler, yeniçeriler de köle, bir tür askeri kölelik. Balkanlar’dan aldığınız köle çocuğu yetiştiriyorsunuz ve sadrazam oluyor. Padişahtan sonraki ikinci kişi. Orduları kumanda ediyor ama bakarsanız köle. Batılıların bunu anlaması çok zor. Onların sisteminde köleler en alt seviyedeler ve yükselmeleri gibi bir şey söz konusu değil. Hiç azat edilmiyorlar. Bizde hem yükseliyorlar hem azat ediliyorlar.