Katar-Türkiye kültür yılı kapsamında Katar'dan İstanbul'a 108 inci geldi. Türkiye'den Katar'a ise av merakımızı anlatan 8 eser gitti. İki ülke arasında diplomatik ilişkilere, ‘inci'nin ve ‘asil uğraş'ların nasıl bir katkı sunacağını bilemiyoruz. Fakat, deposunda ve teşhirde birçok İslam eseri bulunan Katar müzelerinden, sanat eserlerinin de ülkemize gelmesini bekliyoruz.
2015, Katar ve Türkiye arasında kültür yılı ilan edilmişti. Yılın bitmesine iki buçuk ay kala, Katar'dan bir sergi geldi. Geçen salı günü Sultanahmet'teki Türk İslam Eserleri Müzesi'nde açılan “İnci: Denizdeki Mücevher” sergisi, dünden bugüne incinin hikâyesini anlatıyor. Katar Ulusal Müzesi ve Doha İslâm Eserleri Müzesi'nden eserler derlenerek hazırlanan sergide, Asya, Avrupa ve Körfez ülkeleri başta olmak üzere tüm dünyadan 108 parça yer alıyor. İnciler, inci istiridyeleri, Avrupa kraliyet ailelerinin taçları, ünlü isimlere ait küpeler, yüzükler, broşlar, kolyeler…
Serginin açılışında iki isim konuştu. Katar Müzeleri Direktörü Sefa Sağlam ve serginin küratörü Hubert Bari. Bilkent mezunu olan Sefa Sağlam, bir yıldır Katar'da yaşıyor. Müzeciliğe yeni adım atmış, fakat sanat geçmişi 1996'da New York New Museum'da başlıyor ve yönettiği pek çok sergi ile devam ediyor. Bari ise inci uzmanı. Sefa Sağlam, incinin Katar tarihinde ve Osmanlı mücevherlerinde önemli bir yere sahip olduğunu anlattıktan sonra diyor ki; “Ortak geçmişe sahip iki ülkenin düzenlediği etkinlikler dahilinde inci sergisini İstanbul'da gerçekleştirmek kadar doğal bir sonuç olamazdı.” Bari de onunla aynı görüşte. “Türk ve İslam Eserleri Müzesi yüzyıllardır var olan inci tutkusunu ve bu olağanüstü taşın mükemmelliğini ziyaretçilerle paylaşabileceğimiz eşsiz ve çok özel bir mekân.” diyor. Evet, incinin Katar tarihinde, kültüründe önemli bir yeri olabilir. Fakat Katar'dan Türkiye'ye, Türk İslam Eserleri Müzesi'ne taşınacak ilk kültür öğesi inci miydi?
Katar'ın başkenti Doha'da iddialı bir İslam Eserleri Müzesi olduğu biliniyor. 2008'de açılan müze, Paris Louvre Müzesi'nin bahçesindeki piramidin mimarı 98 yaşındaki Leoh Ming Pei tarafından tasarlandı. Pei, tasarımını hayata geçirmeden önce İslam mimarisini tanımak için altı ay İslam ülkelerini dolaştı, Kahire'deki Tolunoğulları Camii avlusundaki 13. yüzyıl yapısı sebilden ilham alarak modern bir müze yaptı. İznik çinileri, hatlar, minyatürler gibi içindeki eserler bir yana, müzenin kendisi bile başlı başına bir hikâye.
Kültür yılı kapsamında ilk sergi, 15 Eylül'de aslında Doha'daki bu müzede açıldı. 6 Ocak 2016'da sona erecek olan “Av-Müslümanlar Topraklarda Asil Uğraşlar” adlı sergiye Türk İslam Eserleri Müzesi ve Topkapı Sarayı'ndan 8 eser gönderildi. Hangi eserlerin gittiğini tahmin etmek zor değil. Av malzemeleri, bir-iki elyazması, belki ava meraklı bir padişah portresi… Katar'dan buraya ise gele gele inci geldi. İki ülke arasında diplomatik ilişkilere, ‘inci'nin ve ‘asil uğraş'ların nasıl bir katkı sunacağını bilemiyoruz. Fakat, deposunda ve teşhirde birçok İslâm eseri bulunan Katar müzelerinden sanat eserlerinin de ülkemize gelmesini bekleriz…
Leydi Diana'nın tacı, Elizabeth Taylor'ın küpesi
10 Ocak 2016'da sona erecek “İnci: Denizdeki Mücevher” sergisi elbette o kadar lüzumsuz değil. Başta kadınlar olmak üzere, altın ve kuyumculuk sektöründe çalışanlar sergiye oldukça ilgili. Öncelikle Avrupa Monarşisi'ne ait 6 kraliyet tacı yer alıyor sergide. Basra Körfezi'nden çıkan incilerden yapılan Leydi Diana'nın tacı, Elizabeth Taylor'ın küpesi ve yüzüğü, Marie Antoinette zamanından inciler, Victoria çağı düğün seti, Arşidüşes Marie Valerie'nin tacı, Lady Rosebry'nin tacı, Almanya Hanover Hanedanı tacı, Fransız Cartier'nin takıları Türkiye'de ilk defa sergileniyor. ‘Kraliyet Koleksiyonu' olarak ayrı bir alanda yer alan mücevherleri, Paris Louvre Müzesi dahil dünyadaki başka bir koleksiyonda görmek mümkün değil. Sergideki en eski eser, 3. yüzyıldan kalma bir bilezik. En yeni eser ise Vietnam asıllı Alman sanatçı Sam Tho-Duong'a ait, 10'dan fazla ödül alan “Frozen” isimli modern bir tasarım. Ayrıca, bizim gibi inciyi tanımayan biriyseniz sergiden epey şey öğrenebilirsiniz. Mesela;
-Doğal inci ve kültür (işlenmiş, insan müdahalesiyle oluşan) incisinin arasındaki farkı
-Renkli inciler de olduğunu
-İnciyi sadece kadınların değil, erkeklerin de kullandığını
-Beş yıl önce yapılan açık artırmada doğal bir incinin 11,5 milyon dolara satıldığını
-İnci oluşumunu, kedibalığının dışkısındaki tenyaların başlattığını
-İstiridye içinde, göbek dansı yapar gibi sürekli hareket ettikleri için yuvarlak olduklarını
-İnci çıkarmakta kullanılan 12 teknenin Katar'da milli hazine olarak saklandığını
-En güzel incilerin Missisipi ve Arkansas'ta çıktığını
-Doğal inci ticaretinin 1930'larda bittiğini, işlenmiş incilerin II. Dünya Savaşı sonrası tamamen ortaya çıktığını
-İnci stoklarının yüzde 70'inin Katar'da olduğunu
-Çin'de yılda 4 bin ton inci üretildiğini, bunun yaklaşık 1500 tonunun daha ucuz incilere kullanıldığını
-Milattan önce 5. yüzyıla ait en eski incinin Louvre Müzesi'nde bulunduğunu...
Trajik bir inci hikâyesi
Basra Körfezi'nde bir yarımada ülkesi olan Katar, şimdi petrol zengini olsa da 1930'lu yıllara kadar inci ticaretiyle geçinmiş. Hatta inci ticaretini ilk Katarlılar başlatmış. Basra Körfezi'nin derinliklerinde çıkarılan inciler yok pahasına Avrupalara satılmış. Sergide Katar'daki inci dalışından görüntüler ve malzemeler yer alıyor. İlkel şartlarda yapılıyor dalgıçlık. Toka gibi basis bir şeyle burunlarını tutturuyor, ayaklarına taş bağlıyor, bellerine file bir çanta takıyorlar. 5-10 saniyede dalıyor, istiridyeleri topluyorlar. Beş bin yıl boyunca bu yöntem devam etmiş. Daha sonra Japon Kokichi Mikimoto'nun (1858-1954) kültür incilerini keşfetmesiyle inci ticareti Uzakdoğu'ya kaymış. Katar o yıllarda incide liderliğini sürdürüyormuş. İnciyi keşfedip dünyaya yaymışlar ama kendileri bu mücevherin nimetlerinden faydalanamamışlar. İnci onlar için şimdi sadece nostaljik bir değer…
Salvador Dali de takı tasarladı
Ünlü ressam Salvador Dali, 1941-1970 yılları arasında 39 parça takı tasarlamış. Dali, bu takıların yapımını önce Carlos Atemany'ye verir. Daha sonra bir başka dostu olan, Henrik Kaston'dan bu parça dahil, özel sanatsal takılar yapmayı sürdürmesini ister. Sergideki, kültür incisi ve yakuttan yapılmış dudak biçimli broşun, aktris Mae West'ten esinlendiği söyleniyor. New York 1970.
Katar'da doğal inci çıkarımı 1930'larda sona erdi (aşağıda). Kokichi Mikimoto zamanında kurulan bir kültür incisi çiftliği (üstte).