Dünyanın yarısının 3 gün karanlığa gömüleceği, 200 yaşını geçen Budist rahip, İsrail casusu göçmen kuşlar gibi fantastik bir romanda karşılaşabileceğimiz ifadelere gazetelerin bilim sayfasında rastlamak sürpriz değil. Sıradan okuyucunun dikkatinden kaçsa bile bilime meraklı gençler, absürt haberlerden rahatsız. Bu nedenle kimi kendi sitesini kurmuş, kimi de medyada çıkan saçma bilim haberlerini deşifreyi görev bilmiş.
Gazetelerdeki absürt haberlerin sıklığını fark eden Aysu Uygur, ‘Bilim-Bilmiyim’ adını verdiği internet sitesinde kaynaklara dayanmayan “bilim haberlerini” yayınlıyor. Uygur, Robert Kolej’in ardından Amerika’daki Brandeis Üniversitesi’nde eğitim almış. Daha sonra Harvard Tıp Fakültesi’nde doktora eğitimine başlamış. Geçtiğimiz yıl da Genetik bölümünden mezun olan Uygur yine aynı üniversitede kalp rejenerasyonu üzerine araştırmalarına devam ediyor.
Bilim Bilmiyim’de hatalı aktarılan bilim haberlerini ifşa eden Uygur, “Türkiye’deki gazetelerin bilim haberleri korkunç derecede yanlış bilgiler içeriyor.” diyor. Aysu Uygur, bu durumun bilimsel konularda uzmanlaşmaya çalışan herkesin gözüne çarptığını söylüyor. Zamanla bu hatalı haberleri teker teker sosyal medyada paylaşmaktansa bir blogda toplamaya karar vermiş. Şimdilik siteyi tek başına yönetiyor. Ama okurlardan sürekli geri bildirim alıyormuş. Hatta blogdaki haberlerin yüzde 80’i okurların bir şeylerin yanlış olduğunu fark edip Uygur’a sordukları haberlerden oluşuyormuş.
Aysu Uygur, aklında kalan en absürt bilim haberini şöyle anlatıyor: “Benim için absürt bilim haberlerinin şampiyonu, göç yolları takibi için bacaklarına halka takılan göçmen kuşların İsrail casusu olmakla suçlanması. Kuşlar İsrail’deki yaşam alanlarında halkalandığı ve halkaların üzerinde Tel Aviv yazdığı için. Üstelik bu iki defa oldu, biri Antep’te biri Sudan’da halkalanmış kuşların ölüsü bulunduğunda, iki defa ‘İsrail casusu akbaba’ manşetiyle haber geçildi. Bütün bunlar olurken, ne medyanın, ne bölgenin il tarım müdürlüğünün ne de olayı incelemekte olduğu iddia edilen jandarmanın kuş halkalamadan bahsetmiyor oluşu o kadar garip ki! Haberde tek kelimeyle bile anlatılmıyor. Okuyanlar kışkırtılsın, kışkırtanlar birbirleriyle paylaşsın ve sansasyon yaratılsın diye olabilir, bilemiyorum. Bu kadar rutin bir kuş bilimi metodunun bu kadar gizemliymişçesine aktarılması inanılır gibi değil.”
Aysu Uygur, bilim haberciliğindeki bu durumu haberin doğruluğuyla değil, ne kadar çok tıklandığı ve paylaşıldığıyla ilgilenilmesine veriyor. Bir haberi sansasyonel aktarmanın da beceri olduğunu ama bunu yaparken bilimsellikten taviz vermenin bilimi halka aktarma amacını geçersiz kıldığını söylüyor Uygur. Başka bir sebebi de, bilim haberlerini hazırlayanların, bu alanda birikimli olmaması olarak açıklıyor. Bu alanda iyi olan ülkelerde birçok bilim habercisinin, temel bilimler okumuş, daha sonra gazetecilik mesleğini seçmiş insanlar olduğunu vurgulayan Uygur, en azından bu konulara yoğunlaşmak isteyen gazeteciler için bazı sertifika programları olduğunu hatırlatıyor.
Bilim haberlerinin yüzde 95’inin desteksiz olduğuna dikkat çeken Uygur, bilim haberciliği adı altında Türkiye’de daha çok kayısı ve keçiboynuzu gibi yerel lezzetlerimize yoğunlaşıldığını, bu haberler devam ettikçe halkın gazetelerden ziyade bilime inancının azalacağını hatırlatıyor.
Medyadaki manipülasyondan bilim de nasibini alıyor
Onur Berk Arslanoğlu ise lisansını makine mühendisliğinde, ihtisasını medya ve iletişim sistemleri alanında yapmış. 2008’den beri kurucusu olduğu “Eğlen Bilim” ekibiyle birlikte öğrencilere bilimi sevdirecek etkinlikler tasarlıyor. 2008 yılında “Bilim Elçileri Yarışması”nda Türkiye üçüncülüğü var. İtalya Cenova Bilim İletişimcileri Akademisi’nde bilim anlatıcılığı eğitimleri de veren Arslanoğlu “Bilimin Eşik Bekçileri” konu başlığı ile geçen yıl yüksek lisans tezini tamamlamış.
Tez konusu; haber sahibinin ya da editörün öznel değer yargıları eşliğinde bilim haberlerini araştırmak olan Arslanoğlu, birçok absürt haberlerle karşılaşmış. Bunlardan biri MS hastalığıyla ilgili “Entel kadının hastalığı MS erken yaşta vuruyor” başlıklı haber. MS ile ilgili haberin önüne ‘entel kadın’ ibaresi eklenerek sanki entel olan kadınlar hastalanır şeklinde bir algı oluşturmaya çalışıldığını söylüyor Arslanoğlu.
Bilim haberciliği konusunda uzmanlaşmış gazeteciler olmadan bu sorunun çözülmeyeceğini söyleyen Arslanoğlu şöyle diyor: “Bilimin kurumsallaştığı ülkelerde bu konuya hem rağbet fazla hem de okuyucu bilginin doğruluğundan emin olmak istiyor. Bu yüzden daha titiz davranılıyor.”
Bilim haberciliğinden en çok sağlık ve teknoloji haberlerinin nasibini aldığını söyleyen Arslanoğlu, “Teknoloji tüketim ile doğrudan ilişkili olduğundan dolayı ürün sattıracak her ifadeyi haberin içeriğinde görmek mümkün.” diyor. Sağlık haberlerinde umudun en yüksek olduğu konu olması itibarıyla yanlış veya doğru sürekli gündeme getirilmekte beis görülmediğini söyleyen Arslanoğlu, dayanağı olmayan yüzlerce bilim haberlerinin yapıldığını söylüyor. Küresel ekonomiye geç entegre olmuş bir ülke olarak bilim haberlerinin medyada edindiği yerin günümüzde giderek arttığını da gözlemleyen Arslanoğlu, bu alanda daha fazla araştırma yapılması gerektiğini ekliyor.
Fizikist ile hakiki bilim haberciliği yapıyor
Emre Altın ise basındaki asılsız medya haberlerinden kaçanların sığındığı kaliteli sitelerden biri olan “fizikist”in kurucusu. Altın, daha lise öğrencisiyken kurduğu sitenin hikâyesini şöyle anlatıyor: “Ablam için yaptım siteyi. Şırnak’ta doğu görevini yapıyordu. Ona oralarda İstanbul’dan gelen fizikçi diyorlarmış. Sitenin adı oradan geliyor.” Önce siteyi sonra Facebook grubunu kuran Altın “Fizikist adını sürekli duymaya başladım.” diyor. Hiçbir reklamı yapılmadan duyulmuş site. Bu alandaki açıklığı o da bu ilgi ile fark etmiş. Ve uzmanlık alanı olan yazılıma dair ne varsa sitede denemiş. “Aslında bu site ile geliştim.” diyor. Daha önce hiçbir deneyimi olmadığı halde ilgi sayesinde zaman buldukça emek verdiği bir e-dergi bile çıkarmış. En kısa zamanda e-dergiyi tekrar yayınlayacaklarını söylüyor.
Emre Altın, yayınlandığı ilk günden itibaren haberler koymaya başlamış siteye. Ve fark ettiği ilk şey, alanında uzman okurların yayınladığı her şeye dönüş yapmaları, kâh düzeltmeleri kâh önerilerde bulunmaları olmuş. Bu öneriler, onu alanda sayılı üniversitelere yönlendirmiş. Bu üniversitelerle iletişim halinde olması, içeriğin zenginleşmesine vesile olmuş.
Aslında gazetelerde olması gereken bilim haberciliğini kendi sitesinde uygulamış Emre Altın. Paylaşımlarının sadece fizik alanında olmadığını hatırlatan Altın, yüzlerce yazarın başvuruda bulunduğunu, en kısa zamanda yapılan elemelerle daha zengin ve alanında uzman bilim insanları ile özgür bilim haberciliği yapacaklarını söylüyor. İlk yıllarda ablasının öğrencilerinin okuyup teyit ettiği haberlerden bugünlere gelmesini alandaki tarifi zor boşluğa veriyor. Şimdilik sitesinden ve Facebook’tan binlerce takipçisine güne başlarken dinamik ve doğru bilim haberlerini ulaştırmaya devam ediyor Fizikist. Yakında Fizikist e-dergisi uzman kadro bilim haberciliğine devam edecek.