1964’te çıkan sürgün kararıyla İstanbul’dan ayrılan 45 bin Rum’un hikâyesi, ‘20 Dolar 20 Kilo’ projesiyle ilk kez kayıt altına alındı. Proje adını getirilen kısıtlamadan alıyor, çıkarken 20 dolar ve 20 kilodan fazlasına izin yok çünkü.16 Mart 1964 günü, İsmet İnönü liderliğindeki hükümet, “Türkiye-Yunanistan Arasındaki İkamet, Ticaret ve Seyrisefain Mukavelenamesi”ni tek taraflı fesheder. Bu karar, 1930’da hiç Yunanistan’a gitmeden Yunan uyruklu kabul edilen 13 bin İstanbul Rum’u için sınır dışı demektir. Çok sürmez, dokuz gün sonra açıklanmaya başlanan listelerle sürgün edilecekler belli olur. Listeler ilk günler gazetelerde yayımlanırken, bir hafta sonra bildirimler insanlara dördüncü şube tarafından bir gece önceden yapılmaya başlanır. Sürgün listelerinde adı olan ailelerin ülkeyi terk etmeleri için 48 saatle 10 gün arasında zamanı vardır.Karar Yunanistan pasaportlu 13 bin Rum’u etkilemekle kalmaz, onlarla evlenen Türk pasaportlu Rumlar da İstanbul’u terk eder. Bir yılın sonunda gidenlerin sayısı 45 bine ulaşır. 1964 Rum Sürgünü’nün şimdiye kadar konuşulmayan hikâyelerinin peşinden giden Salih Erturan ve Güney Ongun’un çalışmasının sonunda 20 Dolar 20 Kilo projesi ortaya çıktı. Babil Derneği (Bağımsız Araştırma Bilgi ve İletişim Derneği) tarafından gerçekleştirilen çalışma, Atina, Gökçeada (İmroz) ve İstanbul’da yapılan görüşmelerden oluşuyor.Projenin koordinatörü Salih Erturan, “Bu insanların dilleri dışında Yunanistan’la hiçbir ortaklıkları yoktu.” diyerek başlıyor söze. Dillerinde bile birçok şey birbirine uymazken, iki gün içinde bütün hayatları değişmiş:“Gidenlerin neredeyse tamamı 1964 yılına kadar Yunanistan’ı hiç görmemiş. Yunanistan’da yakını ya da akrabası yok. Bütün ailesi bütün kökenleri burada. Kendilerinden geçtim, babaları bile Yunanistan’a hiç gitmemiş. İçlerinde 80 yaşında ihtiyarlar da var, altı yaşında çocuklar da. Gidenlerin hepsine ‘vatana karşı casusluk faaliyeti içindeydim’ manasına gelen bir belge imzalatılıyor ve sınır dışı ediliyorlar.” Mallara sürgün kararı çıkmadan tedbir kararı konulmuş, banka hesapları dondurulmuş, gayrimenkuller ipotek altına alınmış. Sonrasında mallar kayyuma devrediliyor. Hatıralar, aile yadigârları geride kalmış. Bu süreci Güney Ongun anlatıyor: “Giderken biri babasından kalma ikonayı almak istemiş. ‘Tarihi eser kaçakçılığına giriyor’ diye kabul etmemişler. Kimse yanına bir şey alamadığı gibi, sonrasında da gayrimenkullerine sahip çıkmak isteyen mülk sahiplerini de işgalciler karşılamış. 1985’te Özal döneminde malların devriyle ilgili bir karar çıkıyor. Hakkını arayan yalnızca bir örnek biliyoruz, o da 20 yıl sonunda evini Türk bir müteahhide satarak işgalciyi çıkarabilmiş.”Gidenleri Yunanistan’da da gül bahçesi karşılamıyor. Zaten savaştan çıkmış olan ülkede, İstanbul’dan gelenler fazlalık. Hepsi İstanbul’da kendi işine sahip insanlar, orada sıfırdan başlıyor. Ongun’a göre bu süreç hem kırgınlık hem kızgınlık yüklü: “1964’te ilk geldiklerinde çok şaşkınlar. Yunan hükümeti onlara çok düşük bir para veriyor. İstanbul’da doğmuş büyümüş Rum kasap, bir sabah dükkanından alınıp sürgüne gönderiliyor. Beyoğlu’nun aranılan marangozlarından biri Yunanistan’da çıraklık yapmak zorunda kalıyor. İntihar vakaları oluyor.”Sonrasında İstanbul’a küsenler, gelmeyenler olsa da, gelenler de değişen şehir karşısında bir travma daha yaşamış. Erturan’ın konuştuğu Bayan Rita, bu örneklerden biri: “Kumbaracı Yokuşu’ndaki evinden ayrıldığında 20’li yaşlarında. Şimdi her yıl gelip burada Kumbaracı Yokuşu’na bakan bir otelde kalıyor. ‘Ne yapıyorsun?’ diye sorduğumuzda ‘Bakıyorum.’ dedi. Hangi yaşta giderse gitsinler bu insanların hayatının orta yerinden tren geçmiş gibi.”Erturan da bu travmayı başka bir örnekle özetliyor: “1960’lı yıllarda çıkarılan ‘Vatandaş Türkçe konuş’ propagandası Rum cemaatini çok etkilemiş. 1964 sürgün mağdurlarından biri Yunanistan’da Türkçe konuşan Rumları görünce şaşırmış hatta öfkelenmiş. Ama Atina’da saha çalışmasında konuştuğumuz insanlardan biri bile ben ‘Yunanistanlıyım’ demedi, hepsi ‘İstanbulluyum’ diyordu.”Erturan ve Ongun 25’ten fazla kişiyle görüşmüş. Bazıları isimlerinin yazılmasını istememiş, bazıları görüntü vermeye razı olmamış. 1964’te listede adı olan ve gönderilen 20 kişi hayatta. Çocukları torunlarıysa Yunanistan’da 50 yıllık bir maziyle yaşamaya çalışıyor.Yaşanan sürgünü en iyi anlatan hikaye belki de bu, Atina’ya yerleşen bir ailenin ilk günü. Yine adını vermek istemeyen bir anlatıcıdan:“Babam salata yapmaya başlayacaktı, anneme ‘Bıçağı versene.’ diye seslendi. Bir süre yanıt alamayınca yine sordu. Annem ağlayarak mutfağa gelip ‘Bıçak Heybeliada’da kaldı.’ dedi.”Sergi de açılacakProjenin bir sonraki adımı 4 Mart’ta Tütün Deposu’nda açılacak “20 Dolar 20 Kilo” isimli sergi. Mart ayı boyunca sürecek serginin ana odağı geçmiş, şimdi ve gelecek arasında bağ kurarak, içerisinde bulunduğumuz zamanda toplumlar ve kimlikler arası her tür ötekileştirme politikalarını ve önyargıları sorgulatmak. Sergide Atina, İmroz ve İstanbul’da gerçekleşen sözlü tarih çalışması ile beraber, döneme ait belge, arşivsel taramalar ve her tür görsel ve yazılı malzemeye yer verilecek. Daha sonraki tarihlerde Ankara ve Atina izleyicisiyle de buluşacak. 1964 Rum Tehciri kararnamesinin çıktığı gün 16 Mart’ta geniş katılımlı bir toplantı düzenlenecek. “20 Dolar 20 Kilo” projesi yıl boyunca sürecek. Projenin Türkiye ayağının son etkinliği de ekim ayında İstanbul Bilgi Üniversitesi ev sahipliğinde gerçekleştireceğimiz uluslararası bir sempozyum olacak.
1964’te çıkan sürgün kararıyla İstanbul’dan ayrılan 45 bin Rum’un hikâyesi, ‘20 Dolar 20 Kilo’ projesiyle ilk kez kayıt altına alındı. Proje adını getirilen kısıtlamadan alıyor, çıkarken 20 dolar ve 20 kilodan fazlasına izin yok çünkü.16 Mart 1964 günü, İsmet İnönü liderliğindeki hükümet, “Türkiye-Yunanistan Arasındaki İkamet, Ticaret ve Seyrisefain Mukavelenamesi”ni tek taraflı fesheder. Bu karar, 1930’da hiç Yunanistan’a gitmeden Yunan uyruklu kabul edilen 13 bin İstanbul Rum’u için sınır dışı demektir. Çok sürmez, dokuz gün sonra açıklanmaya başlanan listelerle sürgün edilecekler belli olur. Listeler ilk günler gazetelerde yayımlanırken, bir hafta sonra bildirimler insanlara dördüncü şube tarafından bir gece önceden yapılmaya başlanır. Sürgün listelerinde adı olan ailelerin ülkeyi terk etmeleri için 48 saatle 10 gün arasında zamanı vardır.Karar Yunanistan pasaportlu 13 bin Rum’u etkilemekle kalmaz, onlarla evlenen Türk pasaportlu Rumlar da İstanbul’u terk eder. Bir yılın sonunda gidenlerin sayısı 45 bine ulaşır. 1964 Rum Sürgünü’nün şimdiye kadar konuşulmayan hikâyelerinin peşinden giden Salih Erturan ve Güney Ongun’un çalışmasının sonunda 20 Dolar 20 Kilo projesi ortaya çıktı. Babil Derneği (Bağımsız Araştırma Bilgi ve İletişim Derneği) tarafından gerçekleştirilen çalışma, Atina, Gökçeada (İmroz) ve İstanbul’da yapılan görüşmelerden oluşuyor.Projenin koordinatörü Salih Erturan, “Bu insanların dilleri dışında Yunanistan’la hiçbir ortaklıkları yoktu.” diyerek başlıyor söze. Dillerinde bile birçok şey birbirine uymazken, iki gün içinde bütün hayatları değişmiş:“Gidenlerin neredeyse tamamı 1964 yılına kadar Yunanistan’ı hiç görmemiş. Yunanistan’da yakını ya da akrabası yok. Bütün ailesi bütün kökenleri burada. Kendilerinden geçtim, babaları bile Yunanistan’a hiç gitmemiş. İçlerinde 80 yaşında ihtiyarlar da var, altı yaşında çocuklar da. Gidenlerin hepsine ‘vatana karşı casusluk faaliyeti içindeydim’ manasına gelen bir belge imzalatılıyor ve sınır dışı ediliyorlar.” Mallara sürgün kararı çıkmadan tedbir kararı konulmuş, banka hesapları dondurulmuş, gayrimenkuller ipotek altına alınmış. Sonrasında mallar kayyuma devrediliyor. Hatıralar, aile yadigârları geride kalmış. Bu süreci Güney Ongun anlatıyor: “Giderken biri babasından kalma ikonayı almak istemiş. ‘Tarihi eser kaçakçılığına giriyor’ diye kabul etmemişler. Kimse yanına bir şey alamadığı gibi, sonrasında da gayrimenkullerine sahip çıkmak isteyen mülk sahiplerini de işgalciler karşılamış. 1985’te Özal döneminde malların devriyle ilgili bir karar çıkıyor. Hakkını arayan yalnızca bir örnek biliyoruz, o da 20 yıl sonunda evini Türk bir müteahhide satarak işgalciyi çıkarabilmiş.”Gidenleri Yunanistan’da da gül bahçesi karşılamıyor. Zaten savaştan çıkmış olan ülkede, İstanbul’dan gelenler fazlalık. Hepsi İstanbul’da kendi işine sahip insanlar, orada sıfırdan başlıyor. Ongun’a göre bu süreç hem kırgınlık hem kızgınlık yüklü: “1964’te ilk geldiklerinde çok şaşkınlar. Yunan hükümeti onlara çok düşük bir para veriyor. İstanbul’da doğmuş büyümüş Rum kasap, bir sabah dükkanından alınıp sürgüne gönderiliyor. Beyoğlu’nun aranılan marangozlarından biri Yunanistan’da çıraklık yapmak zorunda kalıyor. İntihar vakaları oluyor.”Sonrasında İstanbul’a küsenler, gelmeyenler olsa da, gelenler de değişen şehir karşısında bir travma daha yaşamış. Erturan’ın konuştuğu Bayan Rita, bu örneklerden biri: “Kumbaracı Yokuşu’ndaki evinden ayrıldığında 20’li yaşlarında. Şimdi her yıl gelip burada Kumbaracı Yokuşu’na bakan bir otelde kalıyor. ‘Ne yapıyorsun?’ diye sorduğumuzda ‘Bakıyorum.’ dedi. Hangi yaşta giderse gitsinler bu insanların hayatının orta yerinden tren geçmiş gibi.”Erturan da bu travmayı başka bir örnekle özetliyor: “1960’lı yıllarda çıkarılan ‘Vatandaş Türkçe konuş’ propagandası Rum cemaatini çok etkilemiş. 1964 sürgün mağdurlarından biri Yunanistan’da Türkçe konuşan Rumları görünce şaşırmış hatta öfkelenmiş. Ama Atina’da saha çalışmasında konuştuğumuz insanlardan biri bile ben ‘Yunanistanlıyım’ demedi, hepsi ‘İstanbulluyum’ diyordu.”Erturan ve Ongun 25’ten fazla kişiyle görüşmüş. Bazıları isimlerinin yazılmasını istememiş, bazıları görüntü vermeye razı olmamış. 1964’te listede adı olan ve gönderilen 20 kişi hayatta. Çocukları torunlarıysa Yunanistan’da 50 yıllık bir maziyle yaşamaya çalışıyor.Yaşanan sürgünü en iyi anlatan hikaye belki de bu, Atina’ya yerleşen bir ailenin ilk günü. Yine adını vermek istemeyen bir anlatıcıdan:“Babam salata yapmaya başlayacaktı, anneme ‘Bıçağı versene.’ diye seslendi. Bir süre yanıt alamayınca yine sordu. Annem ağlayarak mutfağa gelip ‘Bıçak Heybeliada’da kaldı.’ dedi.”Sergi de açılacakProjenin bir sonraki adımı 4 Mart’ta Tütün Deposu’nda açılacak “20 Dolar 20 Kilo” isimli sergi. Mart ayı boyunca sürecek serginin ana odağı geçmiş, şimdi ve gelecek arasında bağ kurarak, içerisinde bulunduğumuz zamanda toplumlar ve kimlikler arası her tür ötekileştirme politikalarını ve önyargıları sorgulatmak. Sergide Atina, İmroz ve İstanbul’da gerçekleşen sözlü tarih çalışması ile beraber, döneme ait belge, arşivsel taramalar ve her tür görsel ve yazılı malzemeye yer verilecek. Daha sonraki tarihlerde Ankara ve Atina izleyicisiyle de buluşacak. 1964 Rum Tehciri kararnamesinin çıktığı gün 16 Mart’ta geniş katılımlı bir toplantı düzenlenecek. “20 Dolar 20 Kilo” projesi yıl boyunca sürecek. Projenin Türkiye ayağının son etkinliği de ekim ayında İstanbul Bilgi Üniversitesi ev sahipliğinde gerçekleştireceğimiz uluslararası bir sempozyum olacak.